آیه سکرآیه ۴۳ نساء، درباره عدم جواز نماز در حالت مستی، بحث می کند که به آیه سکر شهرت دارد. فهرست مندرجات۲ - آیه مربوطه ۳ - آیه منسوخه ۴ - حکم تحریم نماز مست ۴.۱ - مراحل نهی شرب خمر ۴.۲ - عدم جواز شرب خمر ۴.۳ - نزدیک بودن اوقات نماز ۴.۴ - نکته تفسیری ۵ - حکم بطلان نماز جنب ۶ - جواز نماز با رفع عذر ۷ - فلسفه تیمم و فایده آن ۷.۱ - فایده اخلاقی ۷.۲ - فایده بهداشتی ۸ - تیمم با خاک پاک ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - تعریفبه آیه ۴۳ سوره نساء «آیه سکر» می‌گویند. ۲ - آیه مربوطه(یا ایها الذین آمنوا لا تقربوا الصلاة و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون و لا جنبا الا عابری سبیل حتی تغتسلوا و ان کنتم مرضی او علی سفر او جاء احد منکم من الغائط او لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتیمموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم ان الله کان عفوا غفورا)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گوئید و همچنین هنگامی که جنب هستید، مگر اینکه مسافر باشید، تا غسل کنید، و اگر بیمارید یا مسافر و یا" قضای حاجت" کرده‌اید و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‌اید و در این حال آب (برای وضو و غسل) نیابید با خاک پاکی تیمم کنید، به این طریق که صورتها و دستها را با آن مسح کنید، خداوند بخشنده و آمرزنده است». ۳ - آیه منسوخهبسیاری از دانشمندان علوم قرآنی گفته‌اند این آیه، نسخ شده است. قتاده و مجاهد، ناسخ را «آیه تحریم خمر»، و ابن عباس آیه ۶ سوره مائده دانسته است: (یا ایها الذین آمنوا اذا قمتم الی الصلاة فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق و امسحوا برؤسکم و ارجلکم الی الکعبین و ان کنتم جنبا فاطهروا و ان کنتم مرضی او علی سفر او جاء احد منکم من الغائط او لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتیمموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم منه ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج و لکن یرید لیطهرکم و لیتم نعمته علیکم لعلکم تشکرون)؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که برای نماز بپاخاستید صورت و دستها را تا آرنج بشوئید و سر و پاها را تا مفصل (یا برآمدگی پشت پا) مسح کنید و اگر جنب باشید خود را بشوئید (غسل کنید) و اگر بیمار یا مسافر باشید یا یکی از شما از محل پستی آمده (قضای حاجت کرده) یا با زنان تماس گرفته باشید (آمیزش جنسی کرده‌اید) و آب (برای غسل یا وضو) نیابید با خاک پاکی کنید و اتیممز آن بر صورت (پیشانی) و دستها بکشید، خداوند نمی‌خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند بلکه می‌خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید شاید شکر او را بجا آورید». ۴ - حکم تحریم نماز مستتحریم نماز در حال مستی، یعنی افراد مست نمی‌توانند مشغول اداء فریضه نماز شوند و نماز آنها در این حال باطل است، فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوی بنده و راز و نیاز او با خدا است و باید در نهایت هوشیاری انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه‌اند. ۴.۱ - مراحل نهی شرب خمراسلام برای پیاده کردن بسیاری از احکام خود، از روش تدریجی استفاده کرده، مثلا همین مسئله تحریم مشروبات الکلی را در چند مرحله پیاده نموده است، نخست آن را به عنوان یک نوشیدنی نامطلوب و نقطه مقابل «رزقا حسنا»، سپس در صورتی که مستی آن در حال نماز باشد جلوگیری کرده (آیه فوق)، و بعد منافع و مضار آن را با هم مقایسه نموده و غلبه زیانهای آن، بیان شده است، و در مرحله آخر نهی قاطع و صریح از آن نموده است. ۴.۲ - عدم جواز شرب خمربنابراین، آیه فوق به هیچ وجه دلالت بر اجازه نوشیدن خمر ندارد بلکه تنها درباره مستی در حال نماز سخن گفته، و در مورد غیر نماز سکوت، اختیار کرده تا مرحله نهایی حکم فرا رسد. ۴.۳ - نزدیک بودن اوقات نمازالبته با توجه به اینکه اوقات پنجگانه نماز مخصوصا در آن زمان که معمولا در پنج وقت انجام می‌شد فاصله چندانی با هم ندارند، خواندن نماز در حال هشیاری، لازمه اش این است که در فاصله این اوقات از نوشیدن مایعات مست کننده به کلی صرف نظر شود زیرا غالبا مستی آن تا موقع نماز ادامه می‌یابد، و حالت هشیاری پیدا نمی‌شود، بنابراین حکم آیه فوق شبیه یک تحریم همیشگی و مستمر است. ۴.۴ - نکته تفسیریاین موضوع نیز لازم به یادآوری است که در روایات متعددی که در کتب شیعه و اهل تسنن وارد شده آیه فوق به «مستی خواب» تفسیر شده، یعنی در حالی که هنوز کاملا بیدار نشده‌اید، شروع به نماز نکنید تا بدانید چه می‌گوئید. ۵ - حکم بطلان نماز جنبباطل بودن نماز در حال جنابت- که با جمله: «و لا جنبا» به آن اشاره شده است- سپس استثنایی برای این حکم بیان فرموده و می‌گوید: «الا عابری سبیل:» مگر اینکه مسافر باشید (و در مسافرت گرفتار بی آبی شوید که در این حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است). ۶ - جواز نماز با رفع عذرجواز نماز خواندن یا عبور از مسجد بعد از غسل کردن، که با جمله: «حتی تغتسلوا» بیان شده است. و تیمم برای معذورین و شیوه تیمم. ۷ - فلسفه تیمم و فایده آن۷.۱ - فایده اخلاقیتیمم یکی از عبادات است، و روح عبادت به معنای واقعی کلمه در آن منعکس می‌باشد، زیرا انسان، پیشانی خود را که شریفترین عضو بدن او است با دستی که بر خاک زده، لمس می‌کند تا فروتنی و تواضع خود را در پیشگاه او آشکار سازد، یعنی پیشانی من و همچنین دستهای من در برابر تو تا آخرین حد، خاضع و متواضعند، و به دنبال این کار متوجه نماز و یا سایر عباداتی که مشروط به وضو و غسل است می‌شود، و به این ترتیب در پرورش روح تواضع و عبودیت و شکر- گزاری در بندگان اثر می‌گذارد. ۷.۲ - فایده بهداشتیامروز ثابت شده که خاک به خاطر داشتن باکتریهای فراوان می‌تواند آلودگیها را از بین ببرد، این باکتریها که کار آنها تجزیه کردن مواد آلی و از بین بردن انواع عفونتها است معمولا در سطح زمین و اعماق کم که از هوا و نور آفتاب بهتر می‌توانند استفاده کنند فراوانند، به همین دلیل هنگامی که لاشه‌های حیوانات و یا بدن انسان پس از مردن زیر خاک دفن شود و همچنین مواد آلوده گوناگونی که روی زمینها می‌باشد، در مدت نسبتا کوتاهی تجزیه شده و بر اثر حمله باکتریها کانون عفونت از هم متلاشی می‌گردد، مسلم است اگر این خاصیت در خاک نبود کره زمین در مدت کوتاهی مبدل به یک کانون عفونت می‌شد، اصولا خاک خاصیتی شبیه مواد" آنتی بیوتیک" دارد و تاثیر آن در کشتن میکربها فوق العاده زیاد است. بنابراین خاک پاک نه تنها آلوده نیست بلکه از بین برنده آلودگیها است و می‌تواند از این نظر تا حدودی جانشین آب شود، با این تفاوت که آب حلال است، یعنی میکربها را حل کرده و با خود می‌برد، ولی خاک میکرب کش است. ۸ - تیمم با خاک پاکاما باید توجه داشت که خاک تیمم کاملا پاک باشد همانطور که قرآن در تعبیر جالب خود می‌گوید: «طیبا». قابل توجه اینکه تعبیر به «صعید» که از ماده «صعود» گرفته شده اشاره به این است که بهتر است خاکهای سطح زمین برای این کار انتخاب شود، همان خاکهایی که در معرض تابش آفتاب و مملو از هوا و باکتریهای میکرب کش است، اگر چنین خاکی طیب و پاکیزه نیز بود، تیمم با آن اثرات فوق را دارد بدون اینکه کمترین زیانی داشته باشد. [۹]
جمعی از محققان، مجله پژوهشهای قرآنی، ج۲، ص۲۴۷.
۹ - پانویس۱۰ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «آیه سکر». |